ასომთავრულის დაბრუნება

ბლოგის სტუმარია ჩივთკილისის საჯარო სკოლის ქართულის ენის მასწავლებელი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის მეცნიერებათა და ხელოვნების ფაკულტეტის განათლების ადმინისტრირების სამაგისტრო პროგრამის სტუდენტი გიორგი ჭაუჭიძე

წარმოგიდგენთ გიორგის წერილს ასომტავრულის დაბრუნება", რომელიც მან გაზეთ "საქართველოს განათლება"-ში გამოაქვეყნა. 

შეგიძლიათ მის პორტფოლიოს ესტუმროთ შემდეგ ინტენეტ-მისამართზე: https://www.facebook.com/giorgichauchidzeportfolio

ასომთავრულის დაბრუნება

მახსოვს, როგორ ცხარედ ვეკამათე ამას წინათ ჩემს კოლეგა–მეგობრებს (ფილოლოგებს). კამათის საგანს ქართულ ანბანში მთავრული ასოების გამოყენება–არგამოყენება წარმოადგენდა.                                  

მე ვამტკიცებდი: ისევე, როგორც ყველა ანბანური დამწერლობა, ქართული ანბანიც უნდა იყენებდეს მთავრულ ასოებს...

ისინი მეწინააღმდეგებოდნენ: ქართულისათვის მთავრული ასოები უცხოაო, არაბუნებრივიაო, რა საჭიროა გართულებაო და სხვა...

ამ წერილში შევეცდები დავასაბუთო, რატომ მიმაჩნია საჭიროდ ქართულ ანბანში მთავრული ასოების დამკვიდრება (დაბრუნება).

ქართული ასომთავრულის გამოყენებაზე საუბრობდა კათალიკოს პატრიარქი ილია მეორე 2010 წლის 10 ოქტომბრის საკვირაო ქადაგებაში სამების ტაძარში. კერძოდ, მან აღნიშნა: „თავად თუ არ გავუფრთხილდით ჩვენს ენას, სხვა, მით უმეტეს, არ გაუფრთხილდება! ქართულმა ენამ გადაარჩინა ჩვენი ერი და ქართული ენა და ჩვენი სარწმუნოება გადაარჩენს მას ასევე მომავალშიც. უპირველეს ყოვლისა, ჩვენ კარგად უნდა ვიცოდეთ ქართული ენა, ჩვენი დამწერლობა, სამივე ანბანი. ვფიქრობ, რომ დაწესებულებებზე წარწერა უნდა იყოს სამივე ქართული ანბანით. ეს ხელს შეუწყობს ჩვენს მოსახლეობას თვალი შეაჩვიოს და შეისწავლოს სამივე დამწერლობა: ასომთავრული, ნუსხა–ხუცური და მხედრული.“ („საპატრიარქოს უწყებანი“, 14–20 ოქტომბერი, 2010 წ., #33(561), გვ. 5)

ზემოთ აღვნიშნეთ, დღეს ყველა ანბანური დამწერლობა იყენებს მთავრულ ასოებს–მეთქი. ყოველ შემთხვევაში, მე რაც ვიცი, მინახავს და გამიგია – ასეა. მთავრულ ასოებს იყენებენ ლათინურზე დაფუძნებული ენა–დამწერლობები (ინგლისურ–ფრანგულ–ესპანური...), სლავურზე დაფუძნებული, სომხური და ა. შ.

რატომ იყენებენ მთავრულ ასოებს? გარდა იმისა, რომ მთავრული ასოები (ანბანი საერთოდ) ერის (კაცობრიობის) მიერ შექმნილი ერთ–ერთი უდიდესი კულტურული ძეგლია, მის დამწერლობაში გამოყენებას დიდი გამოყენებითი (პრაგმატული) მნიშვნელობა და ფუნქცია გააჩნია. მთავრული ასოები ტექსტს აწესრიგებს, ალამაზებს. შესაბამისად, ასეთი ტექსტი წასაკითხად უფრო მიმზიდველია, ადვილია. ასეთი ტექსტიდან ინფორმაციის ამოღება გაცილებით მარტივია თვალისთვისაც და გონებისთვისაც.

ჩვენ თვალი ქართულ მხედრულად დაბეჭდილ ტექსტებზე გვაქვს მიჩვეული და ტექსტი რომ მთავრული ასოების გამოყენებით დავწეროთ, წაკითხვა უფრო გაგვიჭირდება და არა გაგვიიოლდება. იმის თვალსაჩინოდ, თუ როგორი „რთულია“ მთავრული ასოების გარეშე დაბეჭდილი ტექსტის წაკითვა, ასეთ სავარჯიშოს შემოგთავაზებთ:

აიღეთ რომელიმე ევროპულ ენაზე (ინგლისურად, ფრანგულად, რუსულად...) დაბეჭდილი ერთგვერდიანი ტექსტი. ნუ დაიზარებთ და ეს ტექსტი აკრიფეთ ისე, რომ არ გამოიყენოთ მთავრული ასოები. შემდეგ შეადარეთ ორი ტექსტი ერთმანეთს. მე მგონი, განსხვავებას შეამჩნევთ...

შეიძლება, გაგიგონიათ, ქართულ ანბანს არ აქვს მთავრული (საზედაო, დიდი) ასოებიო. ჯერ ერთი რომც არ ჰქონოდა, უნდა გამოგვეგონებინა და მეორეც, აბა, ასომთავრული (მრგვლოვანი) ასოები რა არის? საცოდაობა არ არის, ქართველი ერის ერთ–ერთი გენიალური გამონაგონი ასე უხმარი და გამოუყენებელი, ასე სამუზეუმო ექსპონატად განწირული იყოს? მით უმეტეს, რომ მიგვაჩნია: მთავრული ასოების გამოყენებას დიდი პრაგმატული დანიშნულებაც აქვს (ესთეტიკურის გარდა).

ჩემი მეგობარ–ფილოლოგები ამბობდნენ, ამის (მთავრული ასოების გამოყენების) ტრადიცია ქართველებს არ გვაქვსო. მეც იმასვეუბნებოდი, რომ ძალიან ცუდია, რომ არ გვაქვს და უნდა შევქმნათ ეს ტრადიცია–მეთქი.

ისე, არც ისაა მართალი, რომ მთავრული ასოების გამოყენების ტრადიცია არ გვაქვს. მთავრულ ასოებს დღემდე იყენებს ქართული ეკლესია (ყველაზე ტრადიციული ქართული მწიგნობრული ინსტიტუცია) ნუსხა–ხუცურ გამოცემებში. ამაში ადვილად დარწმუნდებით, თუ ნებისმიერ საეკლესიო მაღაზიაში შეივლით და ხუცურად გამოცემულ რომელიმე წიგნს მოიკითხავთ (თან წაიკითხავთ...).

მხედრულ ბეჭდვით გამოცემებშიც არსებობს მთავრული ასოების გამოყენების ტრადიცია. მაგალითისათვის იაკობ გოგებაშვილის „დედაენის“ გამოცემები შეგვიძლია დავასახელოთ.  აქ იაკობი მთავრულ (საზედაო) ასოებად მხედრულ ასოებსვე იყენებს, რომლებიც უფრო დიდი და მსხვილი შრიფტითაა დაბეჭდილი ხაზს ზემოთ.

ასეთივე მცდელობა ჰქონდა აკაკი შანიძეს, როდესაც საკუთარი ნაშრომი გამოსცა „ვეფხისტყაოსნის“ შესახებ. აკაკი შანიძე მთავრულ ასოებად ასომთავრულ (მრგვლოვან) ასოებს იყენებს (სამწუხაროდ, ამჟამად ხელთ არ მაქვს ეს წიგნი და ზუსტად ვერ ვუთითებ გამოცემის წელსა და ადგილს. ვფიქრობ, დაინტერესებულ ადამიანს არ გაუჭირდება მისი მოძიება.).

ქართულ კალიგრაფიულ სკოლაშ არათუ გამოყენებოდა მთავრული ასოები, არამედ ამის მყარი ტრადიციაც არსებობდა. სამაგალითოდ დავასახელებთ მე–18 მე–19 სს–ის მესხიშვილთა დინასტიას, რომელსაც სათავე დაუდო ალექსი გრიგოლის ძე მესხიშვილმა 9ანჩისხატის ეკლესიის დეკანოზი, მე–18 ს–ის შუახანების კალიგრაფი). ალექსი მესხიშვილის შესახებ იოანე ბატონიშვილი წერს: „ესე იყო მეცნიერი კაცი, მოძღუარი სულიერი ანტონ კათალიკოზისა, მწერალი ხუცურისა და მხედრულისა, რომელიც ღირს ქებისა არს ნაწერებისაგან. ამან მრავალნი საღმრთო წერილნი და ისტორიანი გადასწერნა. და ამან კეთილად აღზარდა შვილნი თვისნი გიორგი, სოლომონ და დავით, რომელთაც ასწავლნა სამეცნიერო წერილნი, საღმრთონი და მგალობლობაცა...“ (ვახტანგ ბერიძე, „ძველი ქართველი ოსტატები“, „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1967, გვ. 154, 157)

ალექსი მესხიშვილის მიერ გადაწერილი რჯულისკანონი კალიგრაფიული ნაწერი არაა. იგი სწრაფი ხელითაა ნაწერი და ნასწორებიცაა. აქაც კი, ანუ გაკრული ხელით ნაწერში, გამოყენებულია მთავრული ასოები – ასომთავრული (იქვე, გვ. 155, ხელნაწერი A 344).

განსაკუთრებულ კალიგრაფიულ ოსტატობას მიაღწია სოლომონ ალექსის ძე მესხიშვილმა (ანჩისხატის დეკანოზი 1791–1808 წლებში). „კალმასობაში“ ვკითხულობთ: „ამათაც (ალექსის ვაჟებმა) ისწავეს ხუცურისა და მხედრულის წერა, გარნა მხედრულის წერასა შინა ჯერეთცა არც ძველად და არც ახლად არავინ თქმულან უკეთეს ამათსა, და მეტადრე სოლომონ დეკანოზისა“ (იქვე, გვ. 160).

ვახტანგ ბერიძე სოლომონ მესხიშვილის ნაწერის შესახებ აღნიშნავს: „სოლომონის მხედრული ასოები ძალიან სასიამოვნო პროპორციისაა, სტრიქონებს ზემოთ ატანილი ასოებიც (ასომთავრული – გ.ჭ.) ზომიერია, თვალს არ აჭრელებს (ხაზგასმა ყველგან ჩვენია – გ. ჭ.), ნაწერი თითქოს „მშვიდია“, მკაფიო, სანახავად სასიამოვნო და საკითხავად ადვილი“ (იქვე, გვ. 162, აქვეა ხელნაწერთა ფოტოპირებიც.).

რა თქმა უნდა, თანამედროვე ანბანში მთავრული ასოების შემოტანა მარტივად გადასაწყვეტი საკითხი არაა. ამას სხვადასხვა მიმართულების პროფესიონალთა დიდი მუშაობა სჭირდება. ჩვენ, უბრალოდ, ჩვენი აზრი წარმოვადგინეთ ამ წერილში, რომელსაც სოლომონ მესხიშვილის სიტყვებით დავასრულებთ: „ვითარცა ცას ვერ იხილავთ, რომ არა აქვნდეს მცირედი ღრუბელი, აგრეთვე ჩემ მიერ ნაჩხაბი ეგრეთ არს...“

გიორგი ჭაუჭიძე, ჩივთკილისის საჯარო სკოლის პედაგოგი

05,05,2011 წ.  

(გამოქვეყნებულია გაზეთში "ახალი განათლება")

Posted in: ბლოგის სტუმარი